Za swoją powieść otrzymał w 2009 r. Nagrodę Unii Europejskiej. Jej akcja została przeniesiona na teatralne deski przez Słowacki Teatr Narodowy. Książka określonym czasem akcji i szybkością narracji przypomina amerykańską powieść The Last Convertible Antona Myrera – na tle losów postaci tworzy się obraz naszej historii najnowszej.

Pielgrzymami wędrującymi przez labirynt świata są piękna Słowaczka Mária i trzech wiernych podziwiających ją przyjaciół – Słowak Jan, Węgier Peter i Żyd Gabriel. Wszyscy czworo pochodzą ze słowackiego miasteczka Levice i na początku książki są 12-letnimi dziećmi. Akcja powieści zaczyna się 1 września 1938, a kończy tego samego dnia, ale 30 lat później. Co roku rozgrywa się jeden epizod, który – mniej lub bardziej – nawiązuje do tamtego pamiętnego dnia. Wówczas, jak mówi autor, na levickim basenie po raz ostatni w tym stuleciu szczęśliwie spotkali się Niemcy, Słowacy, Węgrowie, Czesi, Żydzi i Cyganie. To właśnie wtedy, pierwszego września, chłopcy wymyślają zawody w pływaniu. Zwycięzca otrzyma możliwość ubiegania się o względy Márii. Pierwszy z wrześniowych konkursów kończy się jednak niemal tragedią... Zawodów nie udaje się dokończyć także w kolejnych latach, nigdy zatem się nie wyjaśnia, który z chłopców ma prawo do miłości Márii.

Główne postaci powieści, chociaż celowo reprezentują pewne typy, zostały stworzone naprawdę realistycznie. Kluczem do ich historii jest Mária i jej „trzy niezrealizowane życia”. Podczas gdy oni – jej mężczyźni – próbują wpłynąć na bieg dziejów, która to rola zupełnie im nie wychodzi. Sama Mária jest ofiarą – bierną, ale dzielną.

Drugą linię powieści tworzą krótkie, fantastyczne obrazy, trochę przypominające książki południowoamerykańskich realistów magicznych. Rzeczywistość staje się w nich złym snem (czy raczej: zły sen rzeczywistością?). Wyłoni się w nich na przykład Klement Gottwald, z poczuciem dobrze wykonanej pracy zbijający trumny dla swoich politycznych przeciwników, węgierski regent Miklos Horthy, którego przynosi legendarny ptak turul; jesteśmy też świadkami czarnej komedii wyjaśniającej powstanie „naszego złotego dziedzictwa”, czyli pasztetu Majka. Dzięki tym krótkim obrazkom czytelnik ma możliwość w pełni uświadomić sobie absurdy epoki.

Poetycki, niemal balladowy motyw miłosny, który jak nić przeplata całą powieść, dodaje jej wyjątkowej atmosfery. Otrzymujemy możliwość obserwowania z pewnej odległości trzech niezrealizowanych historii miłości czworga ludzi, którzy próbują ułożyć sobie życie jak najlepiej. Starają się przeżyć, może nawet walczyć, ale przede wszystkim: być szczęśliwym. I właśnie ten ostatni aspekt życia wciąż się im niezbyt udaje. Trochę niezrozumiałe mijanie się, spotkania i ponowne przenikanie się losów bohaterów stają się logiczną konsekwencją chaosu wokół nich.

Wielu współczesnych pisarzy próbowało z większym lub mniejszym sukcesem przedstawić nasze najnowsze dzieje. Książka Rankova jest wyjątkowa dzięki temu, że nie moralizuje, nie patrzy na świat z pobłażliwą nostalgią, nie odpuszcza, po prostu „wyłącznie” empatycznie chwyta atmosferę. Za pośrednictwem czworga najzupełniej różnych od siebie ludzi po kolei ożywa druga wojna światowa, którą bohaterowie przeżyli w dzieciństwie, szał odbudowy, postępująca deziluzja, niemoc i ponowny napływ energii, tym razem w latach 60., połączony już z dojrzałym wiekiem, na koniec zaś definitywna porażka wszystkich prób i ideałów po najeździe wojsk Układu Warszawskiego. Rankov zadedykował książkę swojemu ojcu i jego pokoleniu, ale czytać ją powinni też młodsi. Jest to bowiem świetne źródło informacji dla tych, którzy prócz poznania faktów historycznych chcą niedawno minioną epokę też zrozumieć.

Respekt, 27. 6. 2010, Barbora Uhlířová

tłum.: Karolina Surma